Een ingrijpende periode van ziekte en afscheid nemen ligt achter u, waarin uw leven zich concentreerde rondom uw zieke naaste. Met de begrafenis of crematie van uw naaste is de moeilijke periode die u doormaakt niet afgesloten. U moet uw leven nu opnieuw vorm gaan geven.
Gevoelens na het overlijden van uw naaste uitklapper, klik om te openen
Aan de ene kant moet u leren leven met het verlies van uw naaste. Het kost veel energie de pijn te voelen, de realiteit van het verlies onder ogen te zien en de draad van uw leven weer op te pakken. Aan de andere kant vragen bijvoorbeeld uw gezin, familie, sociale omgeving en mogelijk uw werk om aandacht.
In deze brochure geven wij u informatie over de emotionele aspecten die verbonden kunnen zijn aan de periode na het overlijden van een naaste. Voor praktische informatie verwijzen we u naar de brochure ‘Verlies van een naaste’.
Wij spreken in deze brochure over uw naaste. Dit kan uw man, vrouw, vriend, vriendin, broer, zus, vader, moeder of uw kind zijn. Geen twee situaties zijn hetzelfde. We hopen dat u zich enigszins zult herkennen in deze brochure.
In de periode na het overlijden van uw naaste zullen mogelijk zeer intense en pijnlijke emoties bij u naar boven komen, zoals angst, verdriet, boosheid en somberheid. Al deze verschillende gevoelens kunnen u in de war brengen of u zelfs het gevoel geven dat u ‘gek’ wordt. Hierover hoeft u zich niet ongerust te maken. Het is niet ongewoon dat u zich nu eens verdrietig of schuldig, dan weer kwaad, laconiek, maar soms ook blij en gelukkig voelt. Periodes van heftige emoties en periodes waarin u zich rustiger voelt zullen elkaar mogelijk afwisselen. Het kan helpen om alle gevoelens die in u opkomen van u af te schrijven in een dagboek en/of deze met anderen te delen.
Sommige nabestaanden richten zich vooral op hun gevoelens, terwijl anderen afleiding zoeken in hun dagelijkse bezigheden. Het is belangrijk om op uw eigen manier om te gaan met uw verlies. Vertel eventueel aan de mensen in uw omgeving wat uw manier van rouwen is en vraag of ze die manier willen accepteren. Neem de tijd die ú nodig heeft.
Verliesverwerking uitklapper, klik om te openen
Verliesverwerking is het proces waarbij het verdriet om het verlies geleidelijk draaglijker wordt. Het is een persoonlijk proces. Sommige mensen willen voortdurend over hun verdriet en hun overleden geliefde praten. De herhaling, telkens weer hardop zeggen wat je weet zonder het al te kunnen accepteren als de werkelijkheid, is helemaal eigen aan het verwerken van een verlies. Andere mensen willen juist niet steeds praten over hun verdriet en trekken zich soms helemaal in zichzelf terug. Beide reacties zijn volkomen normaal en begrijpelijk.
Het is goed om te tonen hoe u zich voelt. Indien u uw verdriet kunt delen met iemand, kan het gemakkelijker zijn deze te dragen. Huilen kan een goede manier zijn om gevoelens te uiten die te sterk zijn om voor u te houden of onder woorden te brengen.
Verlies verwerken is iets wat vaak lange tijd duurt. Het gaat om acceptatie van een bestaan als ‘nabestaande’ en het vraagt om aanpassing van uw leven. Misschien komt die acceptatie er nooit helemaal voor u. Het kan zijn dat er een stukje van uzelf met uw naaste is gestorven. Veel mensen zeggen dat hun leven niet meer zo is als vóór het overlijden van hun naaste.
| Weduwe (59): “Ik leef nu al meer dan vijf jaar alleen, onbegrijpelijk. Een ontzettende tijd, maar ik heb er veel van geleerd. Het is niet alleen maar verlies. Dit jaar is het pas weer een beetje echt leven. Ondanks verdriet en gemis geloof ik dat je er op een bepaalde manier sterker door wordt. Je leert het lijden van anderen beter verstaan. Door het verlies van mijn man heb ik leren relativeren, wat vroeger erg moeilijk voor me was.” (Forceville-van Rossum, 1999) |
‘Waarom-vragen’ uitklapper, klik om te openen
Brandende vragen die u mogelijk bezighouden, zijn: “Waarom?”, “waarom moest mijn naaste lijden”, ”Waarom overkomt mij dit?” en “Waarom is juist mijn naaste overleden?” Op deze ‘waarom-vragen’, krijgt u echter nooit een antwoord. Er is geen antwoord op de vraag waarom juist uw naaste stierf. Dit betekent natuurlijk niet dat u geen ‘waarom-vragen’ mag stellen. Iedereen zal op zijn eigen manier omgaan met deze vragen. Voor sommigen kan het geloof of de levensovertuiging hierbij steunend zijn. Daarnaast is het belangrijk om te leren leven met de realiteit van het verlies.
Lichamelijke reacties uitklapper, klik om te openen
Naast emotionele reacties kan ook het lichaam heftig reageren op het overlijden en de daarop volgende veranderingen. De lichamelijke reacties verschillen van persoon tot persoon. Spanningsklachten van de spieren kunnen last veroorzaken. Ook kan het zijn dat mensen veel meer of juist minder eten of drinken dan normaal. Het komt voor dat de eetlust verdwijnt. Daarnaast komt vermindering van het concentratievermogen veelvuldig voor. Rouwen kost veel energie. Iemand in rouw kan zich lichamelijk vermoeid voelen of lusteloos. Er kan sprake zijn van slapeloosheid of overactief gedrag. Gebruik alleen (slaap)medicatie in overleg met uw huisarts.
Familie, vrienden en lotgenoten uitklapper, klik om te openen
Mensen in uw omgeving vinden het soms erg moeilijk om met u te praten over het verlies van uw naaste. Als u behoefte heeft om erover te praten, neem dan gerust zelf het initiatief. Dit kan anderen helpen om over de moeilijke drempel van het contact maken heen te komen.
Meestal hebben nabestaanden het liefst slechts enkele, zeer vertrouwde mensen om zich heen. Familie, vrienden en buren kunnen een grote hulp zijn. Zij kunnen u met praktische dingen helpen. Zij kunnen ook naar u luisteren of gewoon aanwezig zijn. Het is goed als u uw behoeften duidelijk en eerlijk kenbaar maakt, ook als u bijvoorbeeld graag af en toe alleen wilt zijn. Soms is een vakantie of een avondje uit een fijne afleiding.
Voor buitenstaanders is het vaak moeilijk om de juiste dingen te zeggen of te doen, ook al proberen ze zich in uw situatie in te leven. Ze zullen nooit voelen, wat u voelt. Daardoor kunnen ze zich soms wat onbeholpen gedragen en misschien opmerkingen maken die u pijn doen.
Het kan maanden duren, voordat u zich weer enigszins ‘normaal’ voelt en u zich realiseert dat het leven nooit meer wordt als tevoren. Mensen uit uw omgeving kunnen u soms het gevoel geven dat u na een paar maanden rouw weer ‘gewoon’ moet doen. Dat kan u onzeker maken.
Mensen die ook een naaste hebben verloren, lotgenoten, zullen u meestal meer vanzelfsprekend aanvoelen. Zij hebben weinig uitleg nodig om te begrijpen wat er in u omgaat. In de brochure ‘Verlies van een naaste’ van de afdeling Medische Oncologie staat informatie over hoe u in contact kunt komen met lotgenoten.
Enkele nabestaanden drukten hun ervaring als volgt uit:
| “...Daags na het overlijden hebben we al onze vrienden en kennissen opgebeld en veel daarvan zeiden dat als we niet hadden gebeld ze niet hadden durven komen...” |
| “...Het is net alsof de meeste mensen liever hebben dat ik niet praat over het verlies van mijn zoon. Ze voelen zich daar erg ongemakkelijk bij, omdat ze niet kunnen begrijpen dat ik me beter voel als ik over hem praat...” |
| “...Doordat ik hoorde dat vele anderen op dezelfde wijze hebben geleden onder eenzelfde verlies, realiseerde ik me dat we zeker niet alleen waren en dat ook anderen er bovenop gekomen zijn...” (Forceville-van Rossum, 1999) |
Kinderen en rouw uitklapper, klik om te openen
Naast het eigen verdriet, kunt u ook geconfronteerd worden met het verdriet van kinderen en het begeleiden hiervan. Verlies en afscheid nemen, loslaten en de dood, maken evenzeer deel uit van een kinderleven als spel en plezier. Kinderen hebben echter een andere manier van omgaan met verdriet. Ze zijn goed in staat om blijde en verdrietige momenten nauw naast elkaar te laten bestaan. De leeftijd, het ontwikkelingsniveau, maar ook wat de kinderen al hebben doorgemaakt, spelen een belangrijke rol in het denken over en het begrijpen van de dood.
| “Kinderen zouden we het liefst beschermen tegen alle verdriet dat een overlijden in hun omgeving met zich meebrengt. Maar, kinderen rouwen ook”. (LSV, 2007) |
Om kinderen te kunnen helpen in hun rouwproces is een aantal aspecten van belang. Op de eerste plaats hebben kinderen ruimte en veiligheid nodig, en daarin spelen betrokkenheid, contact en uitnodiging een hoofdrol. Daarnaast zijn kennis over en inzicht in de verschillende rouwfasen en het anders rouwen van kinderen van belang.
De eerste rouwreacties komen vaak pas na enkele weken of maanden na het overlijden van de naaste. Kinderen schuiven het rouwen vaak voor zich uit, tot ze voelen dat voldaan is aan hun behoefte aan veiligheid. Kinderen willen graag dat de zaken weer normaal gaan draaien, dat er weer rust is. Dit is te vergelijken met soldaten in een oorlogssituatie die het zich niet kunnen veroorloven om te rouwen om een maatje, omdat ze eerst zelf moeten zien te overleven. Daarin past dat kinderen egocentrisch kunnen zijn en eerst aan zichzelf denken: “Wie brengt mij nu naar zwemles?” Het is verwarrend voor volwassenen dat kinderen hun verdriet zo onvoorspelbaar kunnen uiten.
Het is belangrijk om aan kinderen te vertellen wat er gebeurd is en wat de oorzaak van het overlijden is. Kinderen moeten met eigen ogen zien dat de ouder, opa, oma of andere lieve naaste overleden is. Pas dan kunnen ze er gevoelens over hebben. Indien kinderen de feiten niet onder ogen krijgen, gaan ze fantaseren en hopen ze op de terugkeer van de overledene. Ze kunnen angstig worden en zich bijvoorbeeld afvragen waarom papa of mama geen gedag heeft gezegd.
Handreikingen voor nabestaanden uitklapper, klik om te openen
- Probeer de gevoelens die te maken hebben met de dood van uw allernaaste niet uit de weg te gaan. Luister goed naar uzelf en probeer te doen waar u op dat moment behoefte aan heeft.
- Probeer te ontdekken wat u helpt. Dat kan bijvoorbeeld zijn praten over uw gevoelens, schrijven, knutselen, werken of sporten. Het kan ook prettig zijn af en toe de stilte op te zoeken, eventueel met een vertrouwd persoon.
- Probeer structuur aan te brengen in het dagelijkse leven, zoals op tijd naar bed gaan (ook al slaapt u misschien niet goed) en op tijd de maaltijden verzorgen.
- Probeer iedere dag naar buiten te gaan, ook al heeft u daar helemaal geen zin in.
- Neem voor het opruimen van de spullen van de overledene uw eigen tijd, overleg eventueel met uw huisgenoten of familieleden.
- Laat uw omgeving weten hoe of waarmee men u kan steunen. Spreek ook uit wat u niet op prijs stelt en waarom niet.
- Gun uzelf de tijd en sta uzelf toe gedurende een bepaalde periode niet optimaal te functioneren.
- Bespreek uw situatie met uw werkgever en probeer, indien nodig, tot afspraken te komen die uw taken verlichten.
- Zoek informatie over het proces van verliesverwerking.
- Vraag om ondersteuning als u daar behoefte aan hebt. Aarzel niet om hulp te zoeken bij het omgaan met uw verlies.
- Realiseert u zich dat onhandige of kwetsende reacties van de omgeving meestal geen opzet zijn. Vaak spelen onmacht en onwetendheid over het rouwen een rol.
Deze handreikingen zijn afkomstig uit de folder ‘Verlies kun je delen’ van de Landelijk Steunpunt Verlies.
Nawoord uitklapper, klik om te openen
Met deze brochure willen wij u steunen in een tijd die voor u verdrietig is. Deze brochure is zeker niet compleet en het is evenmin een vervanging van persoonlijke steun door mensen in uw omgeving.
Het zal nog veel tijd en energie van u vragen, voordat uw verdriet op de achtergrond raakt. Elk jaar opnieuw zal de geboorte- en sterfdag van uw naaste een droevige dag zijn waarop u kostbare herinneringen ophaalt.
Herdenken In ons hart leven mensen die daar steeds blijven wonen. Wij horen hun woorden als zij niet meer zijn. In ons hart wonen mensen die ons leven nog delen. Wij vormen ons beelden nu zij niet meer zijn. In ons hart leven mensen die daar steeds zullen wonen tot de tijd is gekomen dat wij niet meer zijn. Nel Tijsma-van Buuren |
Gebruikte literatuur uitklapper, klik om te openen
Boeken
Forceville-Rossum van J, Oosten van R. Leven en dood - Partners op afstand.
Hulp voor rouwenden en hun helpers. Antwerpen: Bosch en Keuning, 1999.
Brochures
Brochure KWF Kanker Bestrijding. “Kanker... als de dood dichtbij is”. (Veel van de citaten komen uit deze brochure)
Gids na een overlijden Landelijk Steunpunt Verlies (LSV) Utrecht 2007.